Βότανα Κυθήρων
Τα Κύθηρα είναι μία από τις πλουσιότερες σε φαρμακευτικά και αρωματικά φυτά περιοχές της Ελλάδας, με αρκετές δεκάδες από αυτά να είναι ενδημικά, καθώς το έδαφος, το κλίμα και η γεωγραφική θέση του νησιού ευνοούν την ευδοκίμησή τους. Από την αρχαιότητα τα βότανα αποτελούσαν ιδανική φροντίδα για το κρυολόγημα, το στομαχόπονο ή τον πονόλαιμο, για θέματα που σχετίζονται από τα ρευματικά έως και την πνευματική μας διαύγεια. Ακόμη και σήμερα συνεχίζουμε να εμπιστευόμαστε το φαρμακείο της φύσης, και τις πρακτικές που μεταφέρονται από γενιά σε γενιά και εφαρμόζονται για τα θεραπευτικά τους αποτελέσματα.
Φλησκούνι
Ο βλήχων ή το φλησκούνι (Mentha pulegium) είναι είδος μέντας συγγενές του δυόσμου και μπορεί να χρησιμοποιηθεί αντί γι’ αυτά.
Βρίσκεται αυτοφυές σε ολόκληρη την Ελλάδα, συνήθως κοντά σε νερά και σε παραθαλάσσιες περιοχές, αλλά μπορεί και να καλλιεργηθεί. Τα μέρη του που μπορούν αν χρησιμοποιηθούν είναι τα φύλλα και τα άνθη, που συλλέγονται από τον Ιούνιο έως τον Οκτώβριο.
Ένα μονοετές έως πολυετές φυτό με έρποντα ή όρθια διακλαδισμένα στελέχη φτάνει σε ύψος περίπου 40 εκατοστών. Οι μίσχοι είναι τετράγωνοι σε διατομή και μπορεί να ποικίλλουν από άτριχα σε ορισμένα φυτά έως πυκνά τριχωτά σε άλλα, με πράσινο έως μερικές φορές κόκκινο ή μοβ χρώμα. Τα φύλλα, που αναπτύσσονται σε αντίθετα ζεύγη, είναι στενά ωοειδή, 2–3 εκατοστά μήκος με 1 εκατοστό πλάτος, περονοειδή, αραιά οδοντωτά προς την άκρη και λεπτύνουν σε κοντό μίσχο.
Ο βιότοπος του είναι εποχικά υγροί βοσκότοποι, όπου το στάσιμο νερό το χειμώνα αφήνει γυμνό έδαφος το καλοκαίρι και όπου τα ζώα βόσκουν κατά προτίμηση άλλα φυτά.
Φασκομηλιά
Το φασκόμηλο ή φασκομηλιά είναι πολυετές, θαμνώδες, με πολυάριθμα κλαδιά, ύψους μέχρι μισό μέτρο, βρίσκεται σε όλες τις περιοχές της Ελλάδας και στα Κύθηρα, κυρίως σε ξηρούς και πετρώδεις τόπους. Καταναλώνεται σαν αφέψημα για τις φαρμακευτικές του ιδιότητες, που όμως σε κάποιες περιπτώσεις έχει παρενέργειες. Τα φύλλα του είναι επιμήκη και παχιά, χρώματος λευκοπράσινου. Τα άνθη του φύονται κατά σπονδύλους, είναι χρώματος μοβ και ανθίζουν από το Μάιο ως τον Ιούνιο.
Το φυτό έχει έντονη αρωματική οσμή και καλλιεργείται για τις φαρμακευτικές ιδιότητες του, ως αφέψημα και ως καρύκευμα. Τα φύλλα που είναι και το κατεξοχήν χρησιμοποιούμενο μέρος του φυτού συλλέγονται λίγο πριν ή κατά την αρχή της ανθοφορίας με ξηρό και ηλιόλουστο καιρό, το Μάιο ή τον Ιούνιο και ξηραίνονται στη σκιά.
Θυμάρι
Το θυμάρι ή θύμιο, Θύμος ο κοινός, είναι θάμνος μικρού ύψους έως 30 εκατοστά, με όρθιους βλαστούς, εξαιρετικά ανθεκτικός, και αναδύει πολύ ευχάριστο άρωμα. Απαντάται στις νότιες και μεσογειακές περιοχές της Ευρώπης σε διάφορες περιοχές της Ασίας, και καλλιεργείται στη βόρεια Αμερική.
Τα φύλλα του θυμαριού, όταν ξεραθούν, αποκτούν καφεπράσινο χρώμα και αναδύουν το άρωμα τους όταν θρυμματιστούν. Η γεύση τους είναι πολύ δυνατή, ελαφρώς καυστική και πλούσια. Μαζί με τους αποξηραμένους ανθούς χρησιμοποιούνται ως μπαχαρικό για τον αρωματισμό διαφόρων φαγητών σε ψάρια, κρέατα, σε διάφορες σάλτσες, σούπες κ.λ.π.
Το θυμάρι είναι ιδιαίτερα αγαπητό στις μέλισσες και το θυμαρίσιο μέλι είναι εξαιρετικής ποιότητας.
Το ρόφημα από θυμάρι μπορεί να χρησιμοποιηθεί για τη θεραπεία του βήχα και της βρογχίτιδας. Για να παρασκευάσουμε έγχυμα βάζουμε 1 κουταλιά του γλυκού ξηρό ή 2 κουταλιές του γλυκού φρέσκο βότανο, χωρίς κοτσάνι, σε 1 φλιτζάνι βραστό νερό, το σκεπάζουμε για 10 λεπτά και μετά το σουρώνουμε.
Δεντρολίβανο
Το δενδρολίβανο (αρχ. ελλ. ἀπόσπληνος), γνωστό και ως αρισμαρί, είναι γνωστό φυτό στην αρχαιότητα, όταν οι Αρχαίοι Έλληνες το χρησιμοποιούσαν σε διάφορες θρησκευτικές τελετές και γιορτές, σε στολισμούς κτηρίων, ναών και ως καύσιμο για θυμίαμα.
Είναι πυκνόφυλλος και πολύκλαδος θάμνος με ύψος που δε ξεπερνά τα 2 μέτρα. Τα φύλλα του είναι δερματώδη, μικρά , γραμμοειδή. Η πάνω επιφάνεια των φύλλων έχει χρώμα σκούρο πράσινο και η κάτω επιφάνεια είναι ελαφρώς χνουδωτή με χρώμα υπόλευκο ή αχνά γκριζωπό. Τα άνθη βρίσκονται κατά ομάδες και βγαίνουν στις μασχάλες των φύλλων. Το χρώμα τους είναι μοβ, κυανόλευκο ή και λευκό. Δεν έχει ιδιαίτερη ανάγκη από πότισμα και μπορεί να φυτρώσει και σε βραχώδεις ορεινές περιοχές.
Οι τρυφεροί βλαστοί και τα φύλλα του δενδρολίβανου χρησιμοποιούνται ως αρωματικό σε πολλά φαγητά.
Από τα φύλλα του δενδρολίβανου εξάγεται ένα υγρό που χρησιμοποιείται στην παρασκευή φαρμάκου για τους ρευματισμούς, για τους διάφορους ερεθισμούς του στόματος καθώς και για το βήχα. Από τους βλαστούς εξάγεται αιθέριο έλαιο που χρησιμοποιείται στην αρωματοποιία, στη σαπωνοποιία, καθώς και με κατάλληλη επεξεργασία στην παρασκευή εντομοκτόνων.
Βάρσαμος ή Δυόσμος
Ο δυόσμος είναι είδος μέντας, το οποίο είναι ιθαγενές της Ευρώπης και της Νοτιοδυτικής Ασίας.
Είναι ριζωματώδες πολυετές φυτό που φθάνει σε ύψος 30 με 100 εκατοστά. Οι μίσχοι και τα φύλλα καλύπτονται σε ποικίλο βαθμό από τριχίδια, ενώ το ρίζωμα είναι σαρκώδες και εκτεταμένο. Τα φύλλα είναι ωοειδή, με μήκος 5 με 9 εκατοστά και 1,5 με 3 εκατοστά πλατιά. Τα άνθη του είναι μικρά ρόδινα ή μωβ ανοιχτό. Βγαίνουν πολλά μαζί σε στάχεις στις κορυφές των βλαστών.
Ο δυόσμος στα Κύθηρα χρησιμοποιείται για να αρωματίσει διάφορα φαγητά.
Τα οφέλη του δυόσμου είναι πολλαπλά για τον ανθρώπινο οργανισμό, καθώς περιλαμβάνει θρεπτικά συστατικά, όπως κάλλιο, μαγγάνιο, σίδηρο, ασβέστιο και μαγνήσιο. Ακόμα, έχει αντιοξειδωτική δράση και ενσωματώνει βιταμίνες, συμπεριλαμβανομένων των βιταμινών C, B6, A και β-καροτίνης.
Βοηθά στο αναπνευστικό σύστημα ως αφέψημα για τα κρυολογήματα του χειμώνα, στο γαστρεντερικό σύστημα καταπραΰνοντας τα συμπτώματα της γαστροοισοφαγικής παλινδρόμησης, αλλά και στις ημικρανίες και τον ερεθισμένο λαιμό.
Χαμομήλι
Η ετυμολογία του είναι από το αρχαίο χαμαίμηλον, από το «χαμαί» (χάμω, κάτω στο χώμα, στη γη) και το «μῆλον» επειδή η μυρωδιά των ανθέων θυμίζει αυτήν του μήλου.
Το χαμομήλι έχει ηρεμιστικές, τονωτικές αλλά και αντισηπτικές και εντομοκτόνες ιδιότητες. Δρα επίσης κατά των αερίων των εντέρων. Με απόσταξη των ανθέων λαμβάνεται πολύτιμο αιθέριο έλαιο οι ιδιότητες του οποίου μοιάζουν με εκείνες του αιθέριου ελαίου της Ανθεμίδος της ευγενούς (Anthemis nobilis), ιθαγενούς φυτού της Καλιφόρνιας όπου και καλλιεργείται ως διακοσμητικό.
Από τα άνθη του χαμομηλιού κατασκευάζεται τo ομώνυμο αφέψημα. Επίσης, εκχυλίσματα χαμομηλιού χρησιμοποιούνται σε διάφορα καλλυντικά ή σαμπουάν.
Αγγουροαγκαθέα
Η Αγγουροαγκαθέα ή Γαϊδουράγκαθο γνωστό και ως Milk thistle ή Σίλυβο (Silybum marianum) αποτελεί ένα βότανο που φύεται σε βραχώδεις περιοχές κατά κύριο λόγο στη Μεσόγειο. Ανήκει στην οικογένεια των Αsteraceae , όπως οι μαργαρίτες και το δραστικό μέρος φυτού είναι ο καρπός του, απ’ όπου προέρχεται και το εκχύλισμα. Το άνθος του φυτού είναι ένα κόκκινο-μωβ αγκαθωτό λουλούδι και περιέχει μαύρους σπόρους.
Το γαϊδουράγκαθο μπορεί να καταναλωθεί ως ρόφημα ενώ υπάρχει σε συμπληρώματα διατροφής σε ταμπλέτες, κάψουλες και σε βάμμα. Το γαϊδουράγκαθο χρησιμοποιείται σε περιπτώσεις ηπατίτιδας, ίκτερου, λιπώδους διήθησης του ήπατος καθώς και στην αντιμετώπιση της ψωρίασης.
Μολόχα
Είναι ιδιαίτερα διεσπαρμένο φυτό σε όλη την λεκάνη της Μεσογείου και σε πολλά ακόμα μέρη. Αναπτύσσεται από την παράκτια ζώνη μέχρι αρκετά μεγάλο υψόμετρο. Η μολόχα έχει πυκνό φύλλωμα, με φύλλα παλαμοσχιδή και άνθη κυρίως ρόδινα, που φύονται από τον βλαστό. Η περίοδος ανθοφορίας της περιλαμβάνει όλη την περίοδο της άνοιξης και το ξεκίνημα του καλοκαιριού.
Στην παραδοσιακή ιατρική η χρήση της μολόχας μπορούσε να χρησιμοποιηθεί ως φαγώσιμο και ως θεραπευτικό φυτό. Στην αρχαία Ελλάδα την είχαν μεγάλη εκτίμηση (αναφέρεται από τον Πυθαγόρα και τον Πλάτωνα). Ο Αθήναιος στους Δειπνοσοφιστές (Βιβλ. Β΄) γράφει πως θεωρείται “λεαντική αρτηρίας” μάλλον επειδή χρησιμοποιούνταν ως προφυλακτικό φάρμακο κατά της αρτηριοσκλήρυνσης.
Στην πρόσφατη λαϊκή ιατρική, τα φύλλα της μολόχας τρίβονται σε μέρος που πονά από το άγγιγμα της τσουκνίδας. Όπως λέγεται, “καταλαγιάζει το τσούκνισμα”. Το αφέψημα από τα άνθη της θεωρείται μαλακτικό, αποχρεμπτικό, κινητικό του εντέρου. Το ποδόλουτρο σε αφέψημα από μολοχάνθη ανακουφίζει από την κούραση. Το κατάπλασμα φύλλων μολόχας ανακουφίζει το έκζεμα και το πόνο από το τσιμπήματα εντόμων.
Ρίγανη
Η ρίγανη είναι αρωματικό ποώδες, πολυετές, ιθαγενές και θαμνώδες φυτό της Μεσογείου και της Κεντρικής Ασίας. Το φυτό έχει ύψος 20-80 εκ, έχει φύλλα αντίθετα μήκους 1-4 εκ. Τα άνθη της έχουν χρώμα άσπρο-μώβ και ανθίζει από Ιούνιο κυρίως μέχρι Αύγουστο αναλόγως της περιοχής.
Η Ελληνική ρίγανη (Greek Oregano) είναι φυτό πολυετές και ποώδες η ποιότητά της θεωρείται από τις καλύτερες παγκοσμίως. Στην Ελλάδα η ρίγανη είναι αυτοφυής και βρίσκεται σε ορεινές και βραχώδεις περιοχές.
Η ρίγανη πέρα από το χαρακτηριστικό άρωμα και γεύση που δίνει στο φαγητό έχει και πάρα πολλές φαρμακευτικές ιδιότητες. Είναι αντιδιαρροϊκή, αντιφλεγμονώδης, βακτηριοκτόνα. Υπό μορφή αφεψημάτων χρησιμοποιείται για την ατονία των εντέρων, αποχρεμπτικό για το βήχα, βοηθάει στην υπέρταση και την αρτηριοσκλήρυνση. Το αιθέριο έλαιο της ρίγανης (οριγανέλαιο) χρησιμοποιείται για τον πονόδοντο. Η ρίγανη έχει 12 φορές περισσότερο αντιοξειδωτική δράση από το πορτοκάλι, 30 από την πατάτα και 42 από το μήλο.
Θρούμπη
Το θρούμπι είναι ένας όμορφος θάμνος με έντονο άρωμα. Είναι φυτό που απαντάται σχεδόν σε όλες τις εύκρατες περιοχές του πλανήτη και σε πολλές περιοχές των Κυθήρων. Είναι γνωστό φυτό από την αρχαιότητα και χρησιμοποιείται στη μαγειρική ως αρωματικό για περισσότερα από 2.000 χρόνια αλλά και ως βότανο.
Τα άνθη είναι λευκά, ροζ ή μωβ χρώματος, εκφύονται σε ταξιανθίες επάκρια του βλαστού, χρήσιμα για το αιθέριο έλαιο. Περίοδος ανθοφορίας είναι από Ιούνιο μέχρι και Σεπτέμβριο. Προσελκύει μέλισσες και πεταλούδες. Μετά την ωρίμανση των ανθέων δημιουργούνται χιλιάδες μικροί σπόροι.
Παλαιότερα το χρησιμοποιούσαν ως αντίδοτο στα τσιμπήματα μελισσών, σφηκών και άλλων εντόμων. Επίσης ως αφέψημα για τον πονόλαιμο, το βήχα και τη βρογχίτιδα. Το αιθέριο έλαιο έχει αντιμυκητιακές και αντιβακτηριδιακές ιδιότητες. Οι Ρωμαίοι θεωρούσαν το θρούμπι ως βότανο αφροδισιακό και όχι άδικα.
Το θρούμπι σήμερα χρησιμοποιείται και ως τονωτικό, χωνευτικό για το πεπτικό σύστημα και ως ορεκτικό. Χρησιμοποιείται ακόμα και στην βιομηχανία για αρωματισμό σαπουνιών, οδοντόκρεμων κ.λ.π